Του Αργύρη Μπακιρτζή
Δεν θέλω να παριστάνω τον πατριώτη ούτε να γίνομαι καταγγελτικός. Όμως, όταν ακούω τι λένε κάποιοι που αυτοαποκαλούνται πατριώτες, αισθάνομαι πως δεν μ’ αφήνουν ν’ αγιάσω. Αναφέρω επιλεκτικά μερικές περιπτώσεις από προσωπική εμπειρία:
1Ξάνθη. Όταν οι Εφορείες Αρχαιοτήτων Καβάλας και Κομοτηνής το 1975, δεν ενέκριναν το νέο ρυμοτομικό που ισοπέδωνε την παλιά πόλη προς όφελος των εργολάβων που καραδοκούσαν, και κήρυξαν την παλιά πόλη διατηρητέα, έπεσαν να μας φάνε. Οι περισσότεροι «πατριώτες» μας λοιδωρούσαν (βλέπε τόμο «Ευάλωτη γη», Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού, 2008). Ευτυχώς, βοήθησαν ένας αρχισμηνίας του ΥΠΕΞ (Κάντας) και ένας φωτισμένος Νομάρχης (Θανόπουλος), φίλος του παλαιού Κ. Καραμανλή. Αν εφαρμοζόταν το ρυμοτομικό, ανάμεσα στις πολυκατοικίες θα ξεφύτρωναν δυο-τρεις εκκλησίες και αρκετά οθωμανικά μνημεία. Το ελληνικό παρελθόν της πόλης θα είχε εν πολλοίς διαγραφεί.
2Λάρισα. Ο υποσμηναγός (Κοκκινάκης), απόφοιτος της ΣΜΑ και ζωγράφος, που του είχε ανατεθεί το Γραφείο Ασφαλείας της Μονάδας όπου υπηρετούσα τη θητεία μου το 1972, πείστηκε ότι ήταν περιττό να ασχολείται με τους φακέλους πολιτικών φρονημάτων των σμηνιτών και ασχολήθηκε με πάθος για την αποκάλυψη του αρχαίου θεάτρου της πόλης. Η Εφορεία Αρχαιοτήτων βρήκε βοήθεια, κατεδαφίστηκαν τουλάχιστον δυο πολυκατοικίες και σήμερα το αρχαίο θέατρο με την ευρύτερη γεμάτη πράσινο περιοχή είναι υπόδειγμα ανάδειξης μνημείων και πολεοδομικής ανάπλασης, από τα ελάχιστα στην Ελλάδα.
3Χαλίλ Μπέη Τζαμί. Στη γειτονιά μου στην Καβάλα, υπάρχει ένα τζαμί, το έλεγαν και kutub, δηλ, πόλος, γιατί βρίσκεται στο πιο κεντρικό σημείο της ιστορικής πόλης. Οι περίοικοι ήθελαν να γκρεμίσει για να παρκάρουν τα αυτοκίνητά τους, οι πατριώτες για να εξαλειφθεί το οθωμανικό μνημείο -κάποιοι μάλιστα έσφαξαν ένα γουρουνάκι στην είσοδό του τάχα για να το μολύνουν -, η Αρχαιολογική Υπηρεσία δεν ήθελε να το κηρύξει διατηρητέο για να μην «μπλέξει». Έλα όμως που το τζαμί, του 1900, κτίστηκε πάνω στα θεμέλια βυζαντινής εκκλησίας που, όταν ήρθαν οι οθωμανοί το 1391, τη μετέτρεψαν σε τζαμί και τα μάρμαρα του προστώου, όπως αποφάνθηκε ο «αρχιτέκτονας της Ακρόπολης» Μανόλης Κορρές, προέρχονται από αρχαιοελληνικό δημόσιο κτίσμα στην ίδια θέση. Έγινε ανασκαφή, εντός και εκτός του μνημείου, αποκαλύφθηκε ο ναός, τοποθετήθηκε γυάλινο δάπεδο, όλα τα παραπάνω αναδείχθηκαν. Όταν φίλος αρχιτέκτονας έφθασε στη Φλωρεντία για σπουδές, οι καθηγητές του τον ρώτησαν «είστε από εκεί που το 1971 γκρέμισαν έναν μιναρέ στην παλιά πόλη;». Ήταν ο μιναρές του Χαλίλ μπέη. «Ουδέν κρυπτόν υπό τον ήλιον». Αν το τζαμί είχε κατεδαφιστεί, κανείς δεν θα γνώριζε την ύπαρξη του ναού και του αρχαίου κτηρίου, και θα είχε ειπωθεί ότι οι Έλληνες κατεδάφισαν ένα μουσουλμανικό μνημείο. Τελικά ο τότε δήμαρχος (Εριφυλλίδης) στάθηκε στο ύψος του, το μνημείο αποκτήθηκε απ’ τον Δήμο, αναστηλώθηκε και αναδείχθηκε. Έτσι έχουμε σήμερα ένα μνημείο δακτυλοδεικτούμενο, με μεγάλη επισκεψιμότητα, που φιλοξενεί πλήθος εκδηλώσεων χειμώνα-καλοκαίρι. Παρόλ’ αυτά ο Δήμος δεν αξιώθηκε να ορίσει έναν φύλακα που να κρατάει ολημερίς ανοιχτό το κτήριο και να πληροφορεί τους επισκέπτες για την ιστορία του. Ξεναγός επισκεπτών της γείτονος εξ ανατολών χώρας, ενοχλήθηκε όταν τη διόρθωσα ενώπιον του ακροατηρίου της και ανέφερα το αρχαίο και βυζαντινό παρελθόν του μνημείου. Το ίδιο και ο πρωθυπουργός της Τουρκίας Οζάλ όταν πριν από χρόνια το είχε επισκεφθεί, ο οποίος έκανε πως δεν κατάλαβε και προσπέρασε.
4Εγνατία. Ο πρωθυπουργός ανακοίνωσε στην ΔΕΘ τη μεταφορά των μοναδικών ευρημάτων της βυζαντινής «Βασιλικής οδού» στον σταθμό του Μετρό της Εγνατίας, πριν το αποφασίσει το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο. Όταν αποφασίστηκε, ο πρόεδρος της δημόσιας Εταιρείας που κατασκεύαζε το Μετρό, δεν είπε καν «αναγκαστήκαμε να καταφύγουμε σ’ αυτήν τη λύση». Η Εκκλησία αδιαφόρησε. Σε ποια χώρα της Ευρώπης θα γινόταν αυτό; Σε καμιά.
5Καζαβήτι. Ανέβαινα στο ορεινό χωριό Άνω Καζαβήτι της Θάσου. Χειμώνας, του Αγίου Χαραλάμπους. Δυο χλμ. πριν φθάσω, στο Μικρό Καζαβήτι, στην αυλή της εκκλησίας του Άη Γιώργη, μερικοί χωρικοί, ανάμεσά τους κι ο παπάς, είχαν ανάψει φωτιά για να ζεσταθούν και τα πίναν. Πρόλαβα και έβγαλα απ’ τη φωτιά τα ζωγραφισμένα βημόθυρα του τέμπλου ενός παρεκκλησιού της εκκλησίας, του 19ου αι., που είχε αντικατασταθεί με τέμπλο από κοντραπλακέ και ξυλοτέξ. Την άλλη μέρα τηλεφώνησα στον μητροπολίτη (Προκόπιος), με τον οποίο συζητούσα κατά καιρούς για θέματα κυρίως αρχαιολογικά, να δώσει ακριβείς οδηγίες στους παπάδες, πώς να συμπεριφέρονται στα εκκλησιαστικά μνημεία. Στο χωριό κυκλοφόρησε πως είμαι ρουφιάνος. Φαίνεται τους είχε βάλει πάγο.
6ΣΦΓΤ Καβάλας. Παραχωρήθηκε στη Μητρόπολη Καβάλας, με διαδικασίες που, παρότι ζητήσαμε να γνωστοποιηθούν αναλυτικά, δεν γνωστοποιήθηκαν, το κτήριο του ανενεργού επί σειρά ετών Συλλόγου Καπνεμπόρων, το ισόγειο του οποίου είχε παραχωρηθεί «εσαεί» στον Σύνδεσμο Φίλων Γραμμάτων και Τεχνών, με μεγάλη πνευματική ακτινοβολία και πολύ αξιόλογη δραστηριότητα σε πολλούς τομείς των Γραμμάτων και των Τεχνών επί 65 χρόνια. Η πρόθεση της Μητρόπολης να δημιουργήσει ένα «Κειμηλιαρχείο», οδήγησε στη σύνταξη μελέτης για τη διαμόρφωση του υφιστάμενου κτηρίου του σημαντικού αρχιτέκτονα της πόλης Χρήστου Μπάτση, του 1960, και τη «φαραωνικού τύπου», κατά πολλούς, και για μένα, προσθήκη ορόφου σ’ αυτό, από ανοξείδωτες λαμαρίνες, σε επαφή με το ιστορικό Μέγαρο Τόκου, που απαλλοτριώθηκε απ’ το ΥΠΠΟ και φιλοξενεί την Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Η προσθήκη αυτή, εκτός απ’ το ότι προσβάλλει βάναυσα αισθητικά το κτήριο του Μπάτση και το Μέγαρο Τόκου, κλείνει τα παράθυρα και ολόκληρη τη δυτική πλευρά του Μεγάρου. Οι άδειες για την έγκριση της μελέτης, που εκδόθηκαν από τις Υπηρεσίες του ΥΠΠΟ, είναι καταφανώς αντίθετες στο πνεύμα του Αρχαιολογικού Νόμου και τόσο ανεξήγητες, που ουσιαστικά ακυρώνουν την παρουσία της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας στην περιοχή. Παράλληλα, η Μητρόπολη έκανε ασφαλιστικά μέτρα για την αποχώρηση του ΣΦΓΤ, ο οποίος υποχώρησε στις πιέσεις και δέχθηκε να περιορίσει κατά πολύ τον χώρο λειτουργίας του, προκειμένου να μην στερηθεί τελείως τον χώρο στέγασής του, κάτι που, όμως, τον συρρικνώνει και τον οδηγεί, κατά τη γνώμη μου, σε μελλοντικό μαρασμό και εξαφάνιση. Ο Δήμαρχος, ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων, οι βουλευτές, δεν ντράπηκαν και δεν πήραν θέση.
Όταν απαξιούμε και καταστρέφουμε την πατρογονική κληρονομιά, άυλη και υλική, δεν μετατρέπουμε τις καστρόπορτες της πατρίδας σε κερκόπορτες; Αυτό κάνουμε. Ας αποφεύγουμε λοιπόν την εύκολη χρήση της λέξης «πατριώτες». Τη χρησιμοποιούν συνήθως οι πατριδοκάπηλοι και όσοι είναι έτοιμοι να προσκυνήσουν το κάθε νέο αφεντικό. Και είναι γνωστό, όπως καταδεικνύουν τα γεγονότα του 1974 στην Κύπρο, ότι συχνά οι μεγάλες εξάρσεις εθνικοφροσύνης οδηγούν τον τόπο σε τραγωδίες και συρρικνώσεις.
Ένα εύστοχο σχόλιο για τα τεκταινόμενα στον ΣΦΓΤ και κατ’ επέκταση και στα λοιπά προαναφερθέντα, το βρήκα από έναν άνθρωπο της Εκκλησίας, τον Παναγιώτη Δημόπουλο, διακεκριμένο πιανίστα, συνθέτη και δάσκαλο μουσικής, πρώην αντιδήμαρχο Κοζάνης, ανεψιό από αδελφό του επιφανούς πρώην Μητροπολίτη Σερβίων και Κοζάνης Διονυσίου Ψαριανού:
«Να πάτε να τα βρείτε με τους παπάδες και να σας δώσουν τον χώρο σας. Τα κειμήλια βάλτε τα στον τοίχο να τα κοιτάτε. Εγώ είμαι της Εκκλησίας, πείτε τους ότι αν βγάζουν τους ανθρώπους για να βάλουν κειμήλια είναι ανάξιοι του σχήματος και βέβαια πάντα αγάπες κλπ., αλλά ή παπάς ή ζευγάς που λέει και το λαϊκό λογοκειμήλιο».
Ο Αργύρης Μπακιρτζής είναι αρχιτέκτονας